Кыргыз Республикасынын энергетика секторунун өнүгүү тарыхы

1893-ж. – Кыргызстанда гидроэнергетикалык ресурстарды туруктуу изилдей турган биринчи суу өлчөгүч пост Кара-Дарыяга орнотулган.

1896-ж. – Үч-Коргон каналынын жанындагы Нарын дарыясына суу өлчөгүч пост орнотулган.

1910-ж. – Россия империясынын Жерге жайгаштыруу жана дайканчылык башкы башкармалыгынын Жерди жакшыртуу бөлүмү тарабынан Чу суусунун бассейнинде жер, суу жана энергетикалык ресурстарды изилдөө жана колдонуу иштерин планга ылайык жүргүзүү үчүн инженер В.А. Васильев жетектеген биринчи долбоорлоо-изилдөө партиясы республикага жөнөтүлгөн.

1893

1913-ж. – Нарын дарыясынын жогору жагына суу сактагыч орнотуу жана гидроэлектр энергиясын өндүрүштө пайдаланууга боло турганын аныктоо үчүн аймактын техникалык кубаттуулугун эсептөө иштерин жүргүзүүгө инженер И.Г. Александровдун экспедициясы Жерди жакшыртуу бөлүмү тарабынан Кыргызстанга жөнөтүлгөн.

Кызыл-Кыя суусуна биринчи жылуулук электр станциясы курулган. Станцияда кубаттуулугу 245 а.к. “Танге” жана “Мантель” үлгүсүндөгү буу чыгаруучу унаа жана кубаттуулугу 121 кВт болгон генераторлор орнотулган.

Ош шаарындагы эски шаардын районунун Яккалик арыгына биринчи гидроэлектр станциясы ишке киргизилген. Анда кубаттуулугу 240 ат күчүндөгү “Френсис” түрүндөгү бара жана кубаттуулугу 55 кВт болгон дайыма ток берүүчү генераторлор болгон.

Инженер В.А. Васильев тарабынан ирригация жана электр менен камсыздоо үчүн суу ресурстарын комплекстүү колдонуунун перспективдүү схемасы түзүлгөн. Бул схема боюнча кубаттуулугу 4000 ат күчүндөгү Ат-Башы ГЭСин жана кубаттуулугу 35000 ат күчүндөгү Желаргы ГЭСин куруу каралган.

Ош, Фрунзе жана Пржевальск шаарларында жылуулук электр станциялары курулган. 

1913

1920-ж. – 21-февралда Жогорку элдик чарба кеңешинин президиуму Россиянын электр менен камсыздоонун башкы планын түзүү боюнча мамлекеттик комитет түзүүнү бекиткен. Комитеттин курамына инженер Г.К. Ризенкампф жетектеген атайын Түркстан тобу киргизилген. ГОЭЛРО планы үчүн инженер И.Г. Александр тарабынан “Электр менен камсыздоо жана суу энергиясынын” бабы жазылган. Ал бапта Кыргызстандын айрым сууларынын гидроресурстары биринчи жолу бааланган жана аталган сууларга курула турган ГЭСтин кубаттуулугу аныкталган. 22-декабрда Кеңештердин Бүткүл россиялык 4-съезди ГОЭЛРО планын жактырган. Ал план боюнча Кыргызстанда Ат-Башы, Аламүдүн, Үч-Коргон, Желаргы жана Сох ГЭСин, ошондой эле бир нече жылуулук электр станциясын куруу каралган. Сүлүктү суусунда 142 кВт кубаттуулуктагы буу унаалары бар анча чоң эмес дизелдик электр станциясы жана кубаттуулугу 76 кВт болгон эки генератор ишке киргизилген. 

1920

1923-ж. – Ноябрда КАК революциялык комитеттин отурумунда Пишпек шаарын электр менен камсыздоо маселеси каралган.

Кызы-Кыя суусунда электр энергиясы биринчи жолу көчөлөрдү жарыктандыруу үчүн пайдаланыла баштаган.

1924-ж. – Кир суу чарбасынын республикалык Суу чарба башкармалыгы түзүлүп, ал Аламүдүн ГЭСин курууга өткөрүлүп берилген. (Учурда ал Кичи Аламүдүн ГЭСи деп аталат).

1926-ж. – 1-июнда Аламүдүн ГЭСин куруу иштери жаңыланган. Жалал-Абад шаарында ун тегирмениндеги электр станциясы кубаттуулугу 45 ат күчүндөгү “Атлас” үлгүсүндөгү дизел жана кубаттуулугу 25 кВт болгон генераторлор менен иштей баштаган. Август айында гидроэлектр станциясынын карамагына өткөн Ош промтести түзүлгөн. Декабрь айында Кара-Суу пахта тазалоочу заводунда кубаттуулугу 26 кВт болгон дизелдик электр станциясы курулуп бүткөн. Фрунзе шаардык электр станциясы Кирпромтрестанын карамагына өткөрүлгөн. 

1923

1932-ж. – Кыргызстанда биринчи жолу энергетикалык ишкана – Шаардык электр станцияларынын фрунзе биримдиги курулган.Кубаттуулугу 856 кВт болгон 5 баштапкы кыймылдаткыч жана кубаттуулугу 810 кВт болгон эки генератор оронтулганКант заводунда жылуулук жана электр борборлору курулган. Ильич Кеменский атындагы айыл чарбасында жана Түп районунун “Сухой Хребет” айыл чарбасында кубаттуулугу 14 кВт болгон биринчи айыл чарба электр станциялары пайда болгон. Кара-Балта районунун Чалдовар айылында кубаттуулугу 60 кВт болгон жана Ленин районунун Сакалды айылында кубаттуулугу 35 кВт болгон МТС электр станциялары ишке киргизилген. Өзгөндө 26 кВт кубаттуулуктагы электр станциялары ишке киргизилген. 

1932

1940-ж. – 16-мартта “Чоң Чүй каналын жана Орто-Токой суу сактагычын куруу жөнүндө” СССР Эл комиссарлар кеңешинин жана Бүткүл россиялык коммунистик партиянын БК (б) токтому кабыл алынган. 23-26-апрелде Кыргыз ССР ЭКК караштуу Орто-Токой суу сактагычын жана Чоң Чүй каналын куруу башкармалыгы түзүлгөн. Фрунзе ДЭС-2 кубаттуулугу 825 ат күчүндөгү Коломенский заводунун эки агрегаты жана ар бири 616 кВт кубаттуулуктагы Харьков электромеханикалык заводдун эки агрегаты орнотулган. Сүлүктү БЭСте "Буккау-Вольф" фирмасынын 500 кВт кубаттуулуктагы үчүнчү локомобили орнотулган. Август айында Араван ГЭСи курула баштаган. “Кыргыз айыл электри” трести тарабынан 5 айылдык гидроэлектрстанциясы ишке берилген, анын ичинде Ак-Жар-1-88 кВ, Кара-Балта – 84 кВ, Макачы – 1 – 34 кВ, Ноокат – 90 кВ, Саруу-Даркан – 105 кВ. 194

1940

1948-ж. – Январь айында республиканын түштүгүндө “Кыргыз айыл  электри” трестинин түштүк конторасы ачылган. Февраль айында Лебединовка ГЭС пайдаланууга берилип, андагы 4000 кВт кубаттуулуктагы экинчи гидроагрегат ишке киргизилген. ГЭС иштеп чыккан электр энергиясы 5,6 мВА кубаттуулуктагы 35/6 кВ чыңалууну жогорулатуучу трансформатор аркылуу Фрунзе шаарынын керектөөчүлөрүнө берилип турган. Фрунзедеги шаардык тармактар 35 35 кВ жана 6 кВ стандарттуу чыңалууга которулган. Ош ГЭС-1 кубаттуулугу 240 мВА болгон генератор орнотулган, ал эми 55 жана 12,5 кВт кубаттуулуктагы эки эски генератор кайрадан оңдолгон. Өзгөн шаарына жакын Кара-Дарыяда 352 кВт кубаттуулуктагы гидроэлектрстанциялары курула баштаган. Көк-Жаңгак суусунда ар биринин кубаттуулугу 500 кВт болгон “Петер-Лофгус” фирмасынын эки бара агрегатынан турган буу барасы бар электр станциясы ишке киргизилген. 26-апрелде кубаттуулугу 688 кВт болгон жаңы Пржевальск ГЭСи ишке киргизилген, ал эми эскиси кайрадан оңдолгон. Айыл чарбасын механизациялаштыруу жана электр менен камсыздоо Токмок техникумунда техник-электриктердин биринчи бүтүрүүчүлөрү аяктаган. Ноябрь айында Аламүдүн ГЭС-2 1250 кВт кубаттуулуктагы биринчи гидроагрегаты ишке киргизилген. Аламүдүн ГЭС-3 курула баштаган. 9.7 км Аламүдүн ГЭС-2 – Батыш 35 кВ АЧ, 3.51 км Батыш- Түштүк 35 кВ АЧ жана 5 км Лебединовка ГЭС – Аламүдүн ГЭС-2 ишке киргизилген. 176 кВт кубаттуулуктагы Жети-Өгүз ГЭСи пайдаланууга берилген. 

1948

1950-ж. – 1,46 км узундуктагы Аламүдүн ГЭС-2-Аламүдүн ГЭС-3 35 кВ АЧ ишке киргизилген.

1951-ж. – Февралда кубаттуулугу 1070 кВт болгон Аламүдүн ГЭС-3 биринчи гидроагрегаты монтаждалган.

1952-ж. – 28-декабрда Аламүдүн ГЭС-4тө кубаттуулугу 1070 кВт болгон биринчи гидроагрегат иштей баштаган. Ал иштеп чыккан электр энергиясы кубаттуулугу 35/6 кВ болгон чыңалууну жогорулатуучу трансформатор аркылуу ГЭС-4 – ГЭС- 3 35 кВ ЭӨЧ өтүп, Фрунзе шаарынын керектөөчүлөрүнө берилген.

1953-ж. – Июнда кубаттуулугу 1070 кВт болгон экинчи гидроагрегаты ишке киргизилген Аламүдүн ГЭСи-4 курулган.

1954-ж. – Кубаттуулугу 6400 кВт болгон Аламүдүн ГЭС-4 курулган. 7-октябрда Быстровка ГЭСинде кубаттуулугу 2900 кВт болгон дагы эки гидроагрегат монтаждалган.

1950

1956-ж. – 16-апрелде “Фергана энергетика түзүлүшү” курулуш башкармалыгынын базасында Башкы чыгыш гидроэнергетика түзүлүшүнүн буйругу менен “Нарын гидроэнергетика түзүлүшү” курулуш башкармалыгы түзүлгөн. Май айында Үч-Коргон ГЭСин куруу иштери башталган. Академик Д.А. Алышбаевдин жетекчилиги астында Кыргыз ССР илимдер академиясынын тобу аркылуу чоң Нарындын комплекстүү көйгөйү ортого коюлган.

1957-ж. – Фрунзе ЖЭБ куруу боюнча даярдоо иштери күчөтүлгөн.

1958-ж. – Фрунзе ЖЭБин куруу үчүн негизги иштер башталган.

1960-ж. – Фрунзе ЖЭБин куруу үчүн башкы корпусту унаа залы жана отказан менен жабдуу иши, башкармалыктын жана бөлүштүрүүчү түзүлүштөрдүн жана бир башка объекттердин тосмо жайларын жабдуу иштери аяктаган. 1956

1956

1961-ж. – 19-сентябрда Фрунзе шаарынын ЖЭБинде 25 мВт кубаттуулуктагы биринчи отказан агрегаттары жана баралар иштей баштаган. 304-октябрда Үч-Коргон ГЭСинде канал тосулган. Суу сактагыч толтурула баштаган. 30-декабрда Үч-Коргон ГЭСинде кубаттуулугу 45 миң кВт биринчи гидроагрегат иштеей баштаган. Ишке киргизилген: 110 кВ ЭӨЧ: 8,5 км Фрунзе ЖЭБи – Түштүк I, II – 2 чынжыр, 36,7 км Үч-Коргон ГЭСи – Избаскент, 33 км Избаскент – Түштүк, 35 кВ АЧ: 19,7 км Избаскент – Безымянная, 10,2 км Жалал-Абад облусундагы Таш-Көмүр - Кара-Суу тилкеси, 21,8 км Чүй облусундагы Ивановка – Юрьевка, 8,5 км Чүй облусундагы Ивановка – Красная Речка, 13,8 км Чүй облусундагы Жаңы-Жер-Жаңы-Пахта.

1962-ж. – Фрунзе шаарынын ЖЭБинде 25 миң кВА кубаттуулуктагы экинчи бара агрегаты ишке киргизилген. Апрель айында “Нарын гидроэнергетикалык түзүлүшү” курулуш башкармалыгы Токтогул ГЭСин кура баштаган. Үч-Коргон ГЭСинин суу сактагычы май айында жогорку чекке чейин толтурулган. 3-июнда Үч-Коргон ГЭСиндеги 450 миң кВт кубаттуулуктагы экинчи гидроагрегат өнөр жай үчүн иштетиле башталган. Июль айында Үч-Коргон ГЭСинин 110 кВ АЧ – Токтогул ГЭСинин курулуш аянтчасы курула баштаган. Сентябрда Үч-Коргон ГЭСинде 45 миң кВт кубаттуулуктагы үчүнчү гидроагрегат өнөр жай үчүн иштетиле баштаган. 5-ноябрда Үч-Коргон ГЭСинде 45 миң кВт кубаттуулуктагы төртүнчү гидроагрегат иштей баштаган. 

1961

1963-ж. – Фрунзе шаарынын ЖЭБинде кубаттуулугу 50 мВт болгон үчүнчү бара агрегаты иштей баштаган. Июнда Токтогул ГЭСин куруу үчүн суу жеткирүүчү тоннелдин өткөөлү башталган. 26-декабрда Фрунзе ЖЭБинде 100 миң кВт кубаттуулуктагы төртүнчү бара агрегаты иштей баштаган. Мартта 40 миң кВт кубаттуулуктагы Ат-Башы ГЭСи курула башталган. 3-мартта ОШ ЖЭБин куруу иштери башталган.

1964-ж. – Жыл башында Фрунзе шаарында үчүнчү кезекте турган ЖЭБ курула баштаган. 24-июнда мамлекеттик комиссия тарабынан туруктуу иштөөгө Үч-Коргон ГЭСи кабыл алынган. 1-декабрда Фрунзе шаарындагы ЖЭБ-1 (Ленин атындагы заводдун-жалпы кубаттуулугу 7000 кВт болгон 3 жылуулук агрегатынын) иши токтотулган. 

1965-ж. – 31-декабрда Токтогул ГЭСинин суу жеткирүүчү тоннели туруктуу иштей баштаган.

1966-ж. – 6-январда Нарын дарыясы тосулган.

1967-ж. – Ноябрда багытталган жардыруунун жардамы менен Ат-Башы суусу тосулган.

1968-ж. – Узундугу 243 км болгон Фрунзе-Алма-Ата 220 кВ ЭӨЧ боюнча Фрунзе жана Алма-Ата энергетика тутуму бириктирилген. 

1963

1969-ж. – Фрунзе шаарындагы жылуулук тармактарынын району жылуулук тармактары ишканасы болуп кайрадан уюшулган.

1970-ж. – Июнь айында ЭЧЖК гидрокурулуштун алдыңкы тажрыйбасы катары коюлган бетонду Токтогул ГЭСинин плотинасына краны жок төшөө ыкмасы “Токтогул” деген расмий аталышты алган.

1971-ж. – Декабрда Токтогул ГЭСинде эски биринчи гидроагрегат монтаждала баштаган.

1972-ж. – Жылдын аягында САОГИДЭП Камбар-Ата ГЭСинин долбоорун иштеп чыгууга киришкен. Сентябрда Фрунзе ЖЭБи 60 миң кВт кубаттуулуктагы сегизинчи бара агрегаты ишке кирген.

1973-ж. – Декабрда Токтогул ГЭСинде 500 кВ чыңалуудагы уникалдуу кабель төшөлүп бүткөн. 16-ноябрда Токтогул ГЭСи суу сактагычы толтурула баштаган. Ноябрда Токтогул ГЭСинде экинчи айланмасын чогултуу аяктаган.

1974-ж. – Токтогул гидро түйүндөр станциясынын имараты курулуп бүткөн. Июн айында келечектеги Күрп-Сай ГЭСинин эки ачылмасына биринчи “десант” коюлган. 31-декабрда Токтогул ГЭСтеги кубаттуулугу 300 миң кВт болгон биринчи гидроагрегат ишке кирген. 

1969

1975-ж. – 6-январда Токтогул ГЭСинде кубаттуулугу 300 миң кВт болгон экинчи гидроагрегат ишке киргизилген. Февраль айында Токтогул ГЭСинен Лочин көмөк чордонуна чейин узундугу 117,9 км болгон 500 кВ ЭӨЧ курулган. Жалпы кубаттуулугу 600 миң кВт болгон Токтогул ГЭСинин №1, 2 гидроагрегаты ишке киргизилген. Токтогул ГЭСинен Фрунзе шаарына чейин 500 кВ ЭӨЧ курула баштаган.

1976-ж. – Кубаттуулугу 800 мВт болгон Күрп-Сай ГЭСи курула баштаган. Фрунзе шаарындагы ЖЭБ кубаттуулугу 110 МВт болгон бара агрегаты жана өндүрүмдүүлүгү саатына 220 тонна болгон отказан агрегаты иштетиле баштаган.

1977-ж. – Фрунзе шаарындагы ЖЭБдеги өндүрүмдүүлүгү саатына 220 тонна болгон №19 отказан агрегаты ишке киргизилген. Февраль айында Токтогул ГЭСинде кубаттуулугу 300 миң кВт болгон үчүнчү гидроагрегат иштетүүгө берилген. Ал эми март айында 300 миң кВт кубаттуулуктагы акыркы төртүнчү гидроагрегат ишке киргизилген. Декабрда болсо Фрунзе ЖЭБинде кубаттуулугу 100 миң кВт болгон бара агрегаты иштей баштаган.

1978-ж. – 11-майда Күрп-Сай ГЭСин куруу үчүн Нарын дарыясы тосулган. 29-декабрда Күрп-Сай ГЭСинин тогоосунун негизине бетондун биринчи кубометри коюлган. Декабрь айында 208,9 км кубаттуулуктагы “Токтогул ГЭСинин-Фрунзенин”  500 кВ ЭӨЧ иштетилген.

1975

1980-ж. – Июнь айында Токтогул ГЭСи долбоорлонгон кубаттуулукка чыгарылган.

1981-ж. – Январь айында Күрп-Сай ГЭСинин суу сактагычы толтурула баштаган. 15-мартта Нарын дарыясы аркылуу Таш-Көмүр ГЭСи курулуп жаткан жерге убактылуу көпүрө салына башталган. Фрунзе шаарында суу ысытуучу төрт отказандын жана 300 м бийиктиктеги буу түтүктөрүнүн курамында бешинчи кезектеги ЖЭБ курула баштаган.

1982-ж. – Токтогул ГЭСинде курулуш иштери аяктаган. 

1980

1983-ж. – Таш-Көмүр ГЭси курула баштаган.

1984-ж. – Камбар-Ата ГЭСин курууга даярдыктар көрүлө баштаган.

1985-ж. – 23-мартта Таш-Көмүр ГЭСин куруу үчүн Нарын дарыясы тосулган. Жал айыл аймагында Фрунзе шаарынын экинчи жылуулук электр борборун курууга изилдөө башталган. 

1983

1986-ж. – Февраль айында Шамалды-Сай ГЭСин тургузуу иштери башталган. Фрунзе шаарына ЖЭБ жана Камбар-Ата ГЭС курууга даярдыктар башталган. Август айында Мамлекеттик комиссия Токтогул ГЭСин туруктуу иштөөгө кабыл алынган. Экинчи Фрунзе ЖЭБин куруу күчөтүлгөн.

1989-ж. – Туруктуу иштөөгө Күрп-Сай ГЭСи кабыл алынган. 1986

1986

1992-ж. – 13-июлда белгиленген 80 мВт кубаттуулук менен Шамалды-Сай ГЭСинин биринчи гидроагрегаты ишке киргизилген.

1993-ж. – Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик мүлк фондунун токтому менен “Нарын гидроэнергетика түзүлүшүн”, “Кыргыз энергетика түзүлүшүн” жана “Кыргыз электр тармагы түзүлүшүн” куруу башкармалыгы акционердик коом болуп түзүлгөн.

1994-ж. – Январь айында 80 МВт кубаттуулуктагы Шамалды-Сай ГЭСинин экинчи гидроагрегаты ишке киргизилген.

1995-ж. – Декабрь айында Шамалды-Сай ГЭСинде 80 МВт кубаттуулуктагы үчүнчү гидроагрегат пайдаланууга берилген. 1992

1992

2000-ж. – Бишкек шаарынын ЖЭБинде 16-октябрда кубаттуулугу 90 мВт болгон №11 бара агрегаты сынамакка ишке киргизилген. Ага Кыргыз Республикасынын президенти А.Акаев жана Россия Федерациясынын президенти В.В. Путин катышкан. Куруу иштерин жана жабдууларды монтаждоону “Кыргыз энергетика түзүлүшү” жана “Средаз энергетика монтажы” АК ж.б. аткарган. Жабдууну “Техникалык өнөр жай экспорту” ДСУ (РФ) өткөрүлгөн тендер боюнча алып келген. 23,9 млн долларлык курулушту Дүйнөлүк банк каржылаган. Ноябрда Талас облусу Кыргыз энергетика тутумунан электр менен толук камсыздоого өткөн, анда 500 кВ Ала-Бел КЧ, 220 кВ Семетей КЧ жана 220 кВ Ала-Бел-Семетей АЧ төшөө жана ишке киргизүү иштеринин бардыгы аткарылган.

2001-ж. – Бишкек шаарынын ЖЭБинде 11 агрегат ишке киргизилген. 2000

2000

2009-ж. – Кыргыз Республикасынын Өкмөтү менен Россия Федерациясынын Өкмөтүнүн ортосунда 3-февраль күнү Камбар-Ата ГЭСин куруу жөнүндө макулдашууга кол коюлган. Макулдашуунун 50% үлүшү "Интер РАО ЕЭС" ААК, 50% үлүшү “Электр станциялары” ААК тиешелүү. Россия тарап курулушка кредиттик ресурстарды тартууну камсыздоо милдетин алган. Камбар-Ата ГЭС-2 плотинасын жардыруу аркылуу көтөрүлгөн.

2010-ж. – Кубаттуулугу 120 МВт болгон Камбар-Ата ГЭС-2 биринчи агрегаты ишке киргизилген. 

2009

2015-ж. – 405 км узундуктагы 500 кВ “Кемин” КЧ жана 500 кВ “Датка-Кемин” АЧ курулуп бүткөн. Бишкек шаарынын ЖЭБи 150 МВт эки блок орнотулуу менен реконструкцияланган.

2015